چکیده
قرآن ( وحي منزل بر قلب پبامبر اسلام ) ، معجزة بزرگ او است و بر آوردن مثل آن در برخي آيات ، تحد‌ي شده است ؛ ولي تاكنون پاسخي بر تحد‌ي‌هاي قرآن يافت نشده و به نص قرآن ، يافت نخواهد شد . در اين مقاله ، پس از تعريف معجزه ، به تحدی قرآن کریم ( دلایل اعجاز قرآن ) ، اشاره شده ؛
سپس به قلمرو و تحدی قرآن كه شامل شمول افرادی ، شمول زمانی و شمول احوالی گزارش و تحليل شده و بيان شده كه اعجاز قرآن به همة وجوه آن در کنار یکدیگر است
واژگان کلیدی : معجزه ، تحدی قرآن ، دلایل اعجاز ، راز اعجاز ، ابعاد اعجاز
مقدمه :
قرآن دارای ژرف ترین معارف و علوم ، عادلانه ترین قوانین حقوقی و جزایی ، بهترین قوانین فردی و اجتماعی ، حکیمانه ترین مناسک عبادی ، ارزشمندترین دستورها و مواعظ و اندرزهای اخلاقی ، متقن ترین نکات تاریخی و کارآمدترین شیوه های تربیتی است ، تا جایی که هر چه علوم بشری پیشرفت کند ، حقانیت و اسرار این معارف بیشتر جلوه گر می گردد .
قرآن معجزه جاویدان پیامبر اسلام و سند زنده حقانیت راه اوست . قرآن عزیز تنها معجزه حاضر در عصر ماست که گواه همیشه صادق اسلام و راهنمای انسانها است . از تعریف هایی که برای معجزه بیان شد برمی آید که معجزه در اصطلاح عبارت از امر خارق عادتی است که برای اثبات ادعای نوبت آورده می شود بطوری که موافق ادعا باشد و شخص دیگری نتواند مثل آن را انجام دهد بلکه همه درآوردن آن عاجز باشند. ولی با این حال معجزه امری منافی با حکم عقل یا باطل کننده اصل علیت نیست .
اکنون پرسش این است که اعجاز قرآن از کدام جهت است یعنی تحدی قرآن به آوردن « مثل» آن یعنی چه؟ و مثلیت در چه جهتی مراد است. پاسخ به این پرسش موضوع این قسمت نوشتار است. که دیدگاهها را در این زمینه بررسی می کند . این نوشتار در چند قسمت ارائه می گردد.
قسمت اول: بررسی تحدی و مبارزه طلبی قرآن کریم ( دلیل اعجاز قرآن).
قسمت دوم : بررسی دیدگاهها درباره جهت اعجاز قرآن
قسمت سوم: راز اعجاز قرآن کریم.
قسمت اول : تحدی قرآن کریم (دلیل اعجاز قرآن)
الف: آیات تحدی (مبارزه طلبی)
آیاتی که تحدی (مبارزه طلبی) قرآن در آنها مطرح شده است چند گونه است. گاهی مردم را در مورد کل قرآن و یا ده سوره آن به مبارزه می طلبد و گاهی می فرماید اگر می توانید یک سوره مثل آن بیاورید. به این آیات توجه کنید:
« قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذاالقرآن لایأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا » ( اسراء آیه ۸۸ )
« قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذاالقرآن لایأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا » ( اسراء آیه ۸۸ )
« بگو اگر تمامی انسان و جن جمع شوند تا مثل این قرآن را بیاورند نخواهند توانست و لو آنکه برخی آنها به کمک دیگران بشتابند.»
« ام یقولون افتریه قل فاتوا بعشر سور مثله مفتریات و ادعوا من استطعتم من دون الله ان کنتم صادقین » ( هود آیه ۱۳ )
« آیا می گویند که [ محمد (ص)] افترا می بندند (و کلام خود را کلام خدا می خواند) پس ده سوره مانند آن بسازید و بیاورید و از هر کس، غیر از خدا، می خواهید کمک بگیرید، اگر راست می گویید.»
« و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فأتوا بسوره من مثله و ادعوا شهداکم من دون الله ان کنتم صادقین » ( بقره آیه ۲۳ )
« و اگر در مورد آنچه به بنده خود [محمد(ص)] نازل کردیم شکی دارید پس سوره ای از جنس آن بیاورید و گواهان خود را ، غیر از خدا بخوانید، اگر راستگویانید.»
سوره یونس آیه ۳۸ نیز مضمونی شبیه آیه ۲۳ سوره بقره دارد. « فأ توا بسوره مثله » با این تفاوت که کلمه « من» در سوره بقره هست اما در سوره یونس « مثله» بدون کلمه « من» آمده است .
« ام یقولون تقوله بل لایؤمنون فلیأتوا بحدیث مثله ان کانوا صادقین» ( طور آیه ۳۳ـ۳۴ )
« یا ( آیا) می گویند او قرآن را از خود بافته است بلکه ایمان نمی آورند . اگر راست می گویند پس کلامی مثل آن ( قرآن) را بیاورند.»
هر چند که ظاهر کلمه « مثله » این است که کل قرآن مراد باشد ولی کلمه حدیث « کلام» شامل کمتر از یک سوره هم می شود. و لذا برخی احتمال داده اند که مقدار معجزه بودن قرآن یک سوره و یا تعدادی از آیات است که به اندازه یک سوره باشد.
تذکر: نکته جالب در آیات فوق این است: آنجایی که سخن از آوردن مثل کل قرآن یاده سوره آن است سخنی از یاری افراد به همدیگر است اما جائی که سخن از یک سوره و حدیث است مسأله شاهدان ـ و نه یاوران ـ را مطرح می کند. علت این تعبیرات شاید این باشد که در صورت اول این کاربرای یک نفر مشکل است و یا اینکه اشاره به وجود اعجاز قرآن و مراتب آن است.
ب: قلمرو تحدی قرآن :
مبارزه طلبی قرآن سه نوع شمول دارد :
۱ـ شمول افرادی :
قرآن می فرماید: « لئن اجتمعت الجن و الانس علی ان یأتوا بمثل هذاالقرآن لایأتون بمثله » ( اسراء آیه ۸۸ ) یعنی اگر همه افراد انسانها و حتی جن ها جمع شوند نمی توانند مثل قرآن را بیاورند و به اصطلاح، عام افرادی است. بطوری که شامل همه افراد موجود انسانها و حتی افرادی که در آینده می آیند می شود.
۲ـ شمول زمانی:
یعنی این دعوت و تحدی قرآن از زمان صدر اسلام شروع شده و همیشه ادامه دارد و لذا می فرماید:
« فان لم تفعلوا و لن تفعلوا » ( بقره آیه ۲۴ )
اگر در گذشته نتوانستید مثل قرآن را بیاورید و هرگز هم نخواهید توانست .
۳ـ شمول احوالی:
در هیچ حالی نمی توانید مثل قرآن را بیاورید یعنی اگر عرب و یا عجم، ادیب(متخصص ادبیات عرب) و یا متخصص در هر زمینه دیگر باشد نمی توانید مثل قرآن را بیاورید. البته این مطلب از اطلاق آیه استفاده می شود . و از این شمول و عموم و اطلاق آیه می توان استفاده کرد که آن جهت و رمز اعجاز قرآن باید چیزی دیگر باشد. که شامل همه زمانها و همه احوال باشد. و این در حالی است که برخی مثل شاطبی می گویند: اعجاز قرآن مخصوص زمان صدر اسلام است. و همین که ادیبان آن دوره نتوانستند مثل قرآن را بیاورند دلیل معجزه بودن قرآن است و در اعصار بعدی فقط به همین مطلب احتجاج می شو د .
قسمت دوم: دیدگاهها درباره جهت اعجاز قرآن
در این مورد آراء و نظریه های متفاوتی از زمانهای قدیم مطرح بوده است ولی این نظریه ها را می توان در یازده دیدگاه خلاصه کرد :
اول: فصاحت و بلاغت :
یعنی قرآن یک معجزه ادبی است به طوری که فصیح بودن آن در حد اعلای فصاحت و بلیغ و رسا بودن آن نیز کامل است به طوری که در قبل و بعد از ظهور اسلام هیچ شعر یا خطبه و کلام عربی به پایه آن نرسیده است.
دوم : سبک و نظم خاص قرآن :
هر چند قرآن از حروف و کلمات معمولی زبان عرب تشکیل شده است اما نظم خاص خود و تألیف منحصر به فرد آن در ترکیبات کلامی ان معجزه است یعنی سبک خاص آن، نه شعر، نه نظم است بلکه کلامی خاص است که قابل تقلید نیست . چرا که خداوند از همه حروف و کلمات و ترکیبات آگاهی دارد و بهترین آنها را انتخاب کرده است ولی ما نه علم کامل الهی را داریم و نه قدرت او را و لذا نمی توانیم مثل او سخنی بگوئیم.
سوم: شیرینی و جذبه خاص یا موسیقی خاص قرآن یا روحانیت قرآن :
از همان اوایل بعثت پیامبر(ص) تأثیر شگرف قرآن در قلوب مردم واضح بود به طوری که مشرکین عرب ، مردم رااز گوش دادن به قرآن منع می کردند تا جذب کلام الهی نشوند و شیرینی آن را نچشند . و همین مطلب امروزه گاهی، تحت عنوان« موسیقی قرآن» خوانده می شود که برخی از متأخران مصر و ایران به آن تمایل دارند. و می گویند این جنبه از قران معجزه است و دیگران از آوردن کلامی که چنین تأثیری داشته باشد عاجزند .
چهارم: معارف عالی الهی قرآن از یک فرد امی :
وقتی معارف قرآن در زمینه توحید و صفات خدا با دیگر کتابهای آسمانی و سخنان فلاسفه و حکما، مقایسه
می شود متوجه می شویم که قرآن چیز دیگری است که عقل ها را متحیر می نماید. و دیگران از آوردن معارفی مثل آن عاجزند و این در حالی است که همه این معارف توسط یک فرد امّی ( بی سواد ) بیان شده است قائل این سخن آیه الله خوئی (ره) است .
می شود متوجه می شویم که قرآن چیز دیگری است که عقل ها را متحیر می نماید. و دیگران از آوردن معارفی مثل آن عاجزند و این در حالی است که همه این معارف توسط یک فرد امّی ( بی سواد ) بیان شده است قائل این سخن آیه الله خوئی (ره) است .
پنجم: قوانین محکم قرآن :
نظام تشریع و قانون گذاری قرآن از چنان متانت و استواری برخوردار است که هیچ کس قادر نیست مثل آن را بیاورد بلکه انسان ها هر قانونی که می گذارند پس از گذشت چندی اشکالات و سستی آن آشکار می شود و خود ناچار به تغییر آن می شوند . برای مثال قرآن به نظام عدل و وسط ، برادری و علم دعوت می کند و در جایی که به آخرت می پردازد دنیا را هم فراموش نمی کند . قائل این سخن نیز آیه الله خوئی (ره) است .
ششم: برهان های عالی قرآن :
قرآن کریم وقتی سخن از توحید و معاد و نبوت می کند چنان استوار و بر اساس قوانین صحیح فکر ( منطق ) سخن می گوید ، تو گویی پیامبر اسلام(ص) ده ها سال منطق و فلسفه خوانده است در حالی که او یک فرد امی بود. این ، اعجاز قرآن را می رساند چرا که هیچ فرد امی نمی تواند اینگون سخن بگوید . از جمله قائلین این سخن شیخ محمد جواد بلاغی صاحب تفسیر آلاء الرحمن است .
هفتم: خبرهای غیبی از گذشته و آینده :
قرآن در موارد متعددی از اقوام گذشته که اثری از آنها نبود مثل قوم لوط و عاد و ثمود و ... سخن گفته است و اکتشافات بعدی باستان شناسان این مسائل را اثبات کرده و می کند . و یا در مواردی از مسائل آینده سخن می راند مثل پیش بینی شکست ایران از روم که به وقوع پیوست . این اخبار غیبی است که بشر عادی از آوردن مثل آن عاجز است .
هشتم: اسرار خلقت در قرآن ( اعجاز علمی) :
یکی از ابعاد اعجاز قرآن که در چند قرن اخیر ظاهر شد و بسیاری از متخصصان علوم را به شگفتی واداشت و برخی صاحب نظران علوم قرآن بدان تصریح کرده اند همان گزاره های قرآن در مورد مسایل علمی مثل : زوجیت گیاهان و حرکت خورشید و زمین است . در حالی که انسانها تا قرن ها بعد از نزول قرآن بدان مطالب علمی دسترسی نداشتند . یا به نظریه بطلمیوسی که برخلاف آنهاست ، معتقد بودند .
نهم : استقامت بیان ( عدم اختلاف در قرآن) :
قرآن در طی ۲۳ سال بر پیامبر (ص) نازل شد که گاهی در شرایط جنگ ، صلح ، سفر و ... بود ولی با این حال اختلاف و تناقضی در بیانات قرآنی وجود ندارد . در حالی که اگر یک نویسنده در طی چند سال مشغول نوشتن باشد گاهی در ابتدا و انتها و مطالب داخل نوشته تناقضاتی به چشم می خورد . این مطلب ، اعجاز قرآن را
می رساند که هیچ انسانی نمی تواند مثل قرآن اینگونه سخن گوید . از جمله کسانی که این نظریه را پذیرفته اند آیه الله خوئی(ره) در البیان است . همچنین شیخ محمد جواد بلاغی نیز قبل از ایشان قائل به این نظر شده اند .
می رساند که هیچ انسانی نمی تواند مثل قرآن اینگونه سخن گوید . از جمله کسانی که این نظریه را پذیرفته اند آیه الله خوئی(ره) در البیان است . همچنین شیخ محمد جواد بلاغی نیز قبل از ایشان قائل به این نظر شده اند .
دهم : ایجاد انقلاب اجتماعی :
برخی از صاحب نظران برآنند که اعجاز قرآن کریم این است که تغییر عظیم و جدی و انقلاب بزرگی در حیات انسان به وجود آورده است که با قوانین عادی و تجربی بشر در اجتماعی و سنن تاریخی سازگار نیست .
به عنوان نمونه وضع اجتماعی اعراب جزیره العرب را مثال می زنند که قبل از اسلام با تمدن و مدنیت آشنا نبودند ولی کتابی مثل قرآن از آنجا برخاست در حالی که هر کتاب آئینه فرهنگ و علم جامعه خویش است اما قرآن کریم برخلاف قوانین طبیعی و اجتماعی بوجود آمد و توانست جامعه عرب را صاحب فرهنگ و تمدن جدیدی کند .
یازدهم : صرف :
به عنوان نمونه وضع اجتماعی اعراب جزیره العرب را مثال می زنند که قبل از اسلام با تمدن و مدنیت آشنا نبودند ولی کتابی مثل قرآن از آنجا برخاست در حالی که هر کتاب آئینه فرهنگ و علم جامعه خویش است اما قرآن کریم برخلاف قوانین طبیعی و اجتماعی بوجود آمد و توانست جامعه عرب را صاحب فرهنگ و تمدن جدیدی کند .
یازدهم : صرف :
برخی معتقدند که اعجاز قرآن از ان جهت است که خداوند اجازه نمی دهد کسی مثل قرآن را بیاورد یعنی قدرت را از مخالفین سلب می کند . البته این نظریه به سه صورت تصویر شده است .
اول: این که بگوئیم خداوند انگیزه افراد مخالف قرآن را سلب می کند .
دوم: اینکه بگوئیم خداوند علوم لازم آنها را سلب می کند .
سوم : اینکه بگوئیم با اینکه قصد مخالفت دارند و قدرت برآوردن مثل قرآن دارند ، اما خداوند جلوی آنها را جبرا می گیر د.
دوازدهم: همه این جهات از اعجاز قرآن است (مگر صرفه) :
نظریه مختار و بررسی آن
۱ـ از کلمات علامه طباطبایی (ره) و آیه الله معرفت بر می آید که : تمام ابعاد قرآن معجزه است ولی با اختلاف مخاطبین متفاوت است. برای مثال قرآن معجزه ادبی برای ادیبان و معجزه سیاسی برای اهل سیاست و معجزه در حکمت برای حکیمان و .... است . بنابراین نظریه اعجاز قرآن ، شامل همه افراد و همه زمانها و همه حالات می شود. ۲ـ شیخ محمد جواد بلاغی صاحب تفسیر آلاء الرحمن می فرماید : برای اعراب و بقیه مردم ابعاد دیگر اعجاز (مثل اسرارغیبی و ...) وجود دارد .
آیه الله معرفت می فرماید اگر چه ظاهر قرآن این است که ( با توجه به تبحر مردم عرب صدر اسلام در علوم ادبی) اعجاز قرآن از جنبه فصاحت و بلاغت است اما در دوره های بعد که خطاب عمومی شد و شامل همه بشریت گردید تحدی قرآن هم با همه جهات صورت می گیرد و منحصر در فصاحت و بلاغت نیست .
۳ـ آیه الله خوئی (ره) نیز همه این ابعاد را نشانه اعجاز قرآن می داند . اما آن را منحصر به مخاطبین عرب یا عجم و یا اهل فن و علم خاص نمی کند .
قسمت سوم : راز اعجاز قرآن :
چرا پس از چهارده قرن هنوز کسی نتوانسته است به تحدی (مبارزه طلبی ) قرآن پاسخ دهد و سوره ای مثل آن بیاورد . رمز این عجز و ناتوانی در چیست؟ آیا انسان ها ، زبان عرب و قواعد آن را نمی توانند فراگیرند؟ آیا علم بشر ناکافی است؟
همین پرسش مشکل است که برخی از متفکران و صاحب نظران را به دامن « صرفه» انداخته است . در پاسخ به این پرسش می توان اینگونه گف : قرآن کلامی است که از جهات و ابعاد گوناگون معجزه است قرآن کتابی است با الفاظ محدود و معانی بسیار و عالی ، قرآن کتابی است با الفاظ عربی معمولی اما در اوج فصاحت و بلاغت که مثل آن وجود ندارد .
قرآن مثل هر کتاب دیگر از سه عنصر « لفظ ، معنا و نظم » تشکیل شده است پس اگر کسی بخواهد کتابی مثل قرآن بیاورد باید حداقل سه شرط داشته باشد :
۱ـ علم به تمام الفاظ ، اسم ها ، فعل ها و ... داشته باشد بطوری که بتواند بهترین و مناسبترین آنها در هر جمله به کار بندد .
۲ـ علم او تمام معنی الفاظ ، اسم ها ، فعل ها و ... را بفهمد تا بتواند در موقع سخن گفتن بهترین و مناسبترین معنا را در مورد مقصود خود ارائه دهد .
۳- علم به تمام وجوه نظم کلمات و معانی داشته باشد تا بتواند در مواقع لزوم بهترین و مناسب ترین آنها را برای کلام خویش انتخاب کند .
« قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لوکان بعضهم لبعض ظهیراً » ( اسراء ، ۸۸. )
« بگو اگر تمام انسان و جن جمع شوند تا مثل این قرآن را بیاورند ، نخواهند توانست و لو آنکه برخی آنها به کمک دیگران بشتابند.».
جمع بندی و نتیجه گیری:
بنابرآنچه که گذشت ، اعجاز قرآن ابعاد متعددی مثل فصاحت ، بلاغت ، محتوا ، اخبار غیبی و ... دارد . وجه و جهت تحدی و مبارزه طلبی قرآن همه وجوه اعجاز قرآن است( غیر از صرفه که باطل است) . البته جهات اعجاز قرآن نسبت به مخاطبین مختلف ، متفاوت است و هر کسی را بر اساس تخصص و استعداد او و در همان زمینه به مبارزه می طلبد . هر چند اعجاز قرآن و تحدی آن شامل همه زمانها می گرد د. و همینکه در طول چهارده قرن کسی نتوانسته مثل قرآن را بیاورد ، اعجاز قرآن و حقانیت و صداقت پیامبر اسلام (ص) ثابت می شود .
منابع :
-1 محمدرضایی ، محمد ، 1389 ، اندیشه اسلامی2 ، صدف ، دفتر نشر معارف
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر