چکیده:
در طول تاریخ، تمام ادیان در دوره خودشان دینى جدید محسوب مى شدند؛ مسیحیت، اسلام، زرتشت و متدیسم همه روزگارى جدید بودند. از این رو تعجبى ندارد، اگر برخى خصوصیات و ویژگى هاى ادیان جدید و جنبش هاى نوپدید دینى از این ادیان نیز حکایت کنند. آنچه شاید درباره جنبش هاى نوپدید دینى دنیاى معاصر بیشتر مورد توجه است تنوع بى شمارى است که در میان آن ها وجود دارد. جنبش های دینی جایگزین تمایل دارند در جوامعی که نسبتاً باز بوده و در جایی که دو فرهنگ متفاوت به هم می رسند ،سربرآورده و شکوفا شوند.
واژگان کلیدی : انقلاب- مردم گرایی- توده
مقدمه:
انقلاب در ميان پديده هاي اجتماعي سياسي پيچيده ترين پديده اي است که توجه بسياري از عالمان اين رشته را به خود جلب کرده است. انقلاب همانند کلاف درهم تنيده اي است که پيدا کردن سرنخ آن به منظور درک ماهيتش نيازمند تاملات نظري در کليت آن پديده است اينکه انقلاب ها چگونه شکل مي گيرند و اساساً از چه علل و عواملي برمي خيزند و در نهايت چه پيامدهايي دارند مهمترين پرسشهايي است که در اين باره مطرح است.واژه انقلاب در آغاز از اصطلاحات علم اخترشناسي بوده که به معناي چرخش دوراني افلاک و بازگشت سيارگان به جاي اول به کار مي رفته است امروزه اين اصطلاح که بيانگر دگرگوني شديد و ناگهاني است در مورد مسائل گوناگوني مانند انقلاب صنعتي، انقلاب سياسي، انقلاب اجتماعي، انقلاب فکري و انقلاب سبز به کار مي رود.
در مورد انقلاب تعريف واحدي وجود ندارد اما استادشهيد مطهري انقلاب را طغيان و عصيان مردم يک ناحيه و يک سرزمين عليه نظام حاکم موجود براي ايجاد نظمي مطلوب مي داند. وي در کتاب پيرامون انقلاب اسلامي انقلاب ايران را داراي ماهيتي ايدئولوژيک و مذهبي مي داند و معتقد است که اين نظام بر مبناي دين شکل گرفته و سياست تنها در چارچوب هاي ديني اعمال مي شود و جمهوريت به شکل حکومت و حق مردم و قيد اسلامي محتواي ديني آن را نشان مي دهد.
ايشان در تبيين ريشه‌هاي انقلاب به جريان‌هايي در نيمه اول قرن چهاردهم اشاره مي‌كنند كه با روح اسلامي در تصادم بوده‌اند: «ريشه اين نهضت را در جريان‌هاي نيم قرن اخير كشور از نظر تصادم آن جريان‌ها با روح اسلامي اين جامعه بايد جستجو كرد.
علت پیدایش فرقه ها و ادیان جایگزین :
جنبش های دینی جایگزین تمایل دارند در جوامعی که نسبتاً باز بوده و در جایی که دو فرهنگ متفاوت به هم می رسند ،سربرآورده و شکوفا شوند .برای مثال : آنها در امپراتوری روم که نسبت به عقاید متفاوت تساهل ورزیده می شد و برفرهنگ ها ومردمانی مختلف حکومت می گردید رو به فزونی نهادند .
یکی از آن ادیان ، مسیحیت بود که بعد از تسخیر منطقه ی یهودا ( که امروزه جزو اسرائیل می باشد ) توسط رومی ها در ۶۳ سال قبل از میلاد مسیح (ع) سر برآورد .در قرون وسطی بود که مسیحیت نفوذ خود را در اروپا استقرار بخشیده بود .اما ،کلیسای مسیحی نسبت به جنبش های دینی جدید تساهل نشان نداد و بجای آن ،گاهی درصدد خشونت ورزی علیه آنها و از بین بردنشان برآمد .
v جنبش های دينی ايرانی در قرن های دوّم و سوّم هجری
فتح عرب در تاريخ ايران به منزله پيج راهست. پس از اين واقعه بزرگ به مرور همه نهادهاي (موسسات) اجتماعي درکشور مزبور تغيير يافت و نظامات قضائي خانوادگي و سياسي و اقتصادي و ديني و اخلاقي و ادبي تحوّل پذيرفت. قرن هاي اولي اسلامي داراي صفات مميّز اوقات ميان دو عهد است و مي توان اين قرن ها را عهد برزخي و بحراني ناميد. درين مدت اوضاع ايران نه چنانست که پيش از فتح عرب بود و نه به هيأت تقريباً ثابتي که در قرن هاي بعد پيدا کرد. سعي ما تا اندازه اي نماياندن صورت ديني اين بحران بود. ازهمان آغاز فتح عرب دسته اي از مردم ايران به ميل و رغبت کيش باستاني خود را رها کردند و به دين اسلام درآمدند. دسته ديگر با منظور داشتن امتيازاتي که فاتحان از آنها نصيب مي گرفتند به طمع جاه و آسايش، دين اسلام را پذيرفتند. پس از آنکه در بعض اوقات حکومت اموي و در دولت عباسي اعمال جابرانه نسبت به پيروان دين هاي ديگر معمول گرديد، جمعي از ايرانيان به اجبار، براي حفظ جان و مال، مسلمان شدند. ولي هيچ يک از سه دسته مزبور نمي توانستند دستورهاي ديني را که چندين قرن در ايران رواج داشت و در افکار و عواطف ايشان اثر بخشيده بود يک باره فراموش کنند و از تأثير آنها در زندگاني تازه خود جلوگيري نمايند. خواه ناخواه با خبر، يا بي خبر، عقايد و اعمال ايشان تا اندازه اي محکوم تعليمات گذشته بود.
v جنبش گولن درترکیه
همان گونه كه نجم الدين اربكان، پدر اسلام سياسي در تركيه خوانده ميشود، فتح الله گولن را هم به عنوان پدر اسلام اجتماعي در اين كشور ميخوانند. وي بنيان گذار و رهبر جنبش گولن است؛ جنبش ديني كه داراي صدها مدرسه در تركيه و صدها مدرسه ديني در خارج تركيه - از جمهوريهاي آسياي مركزي و قفقاز گرفته تا روسيه و مغرب و اوگانداو كنياو بالكان ميباشد.اين جنبش داراي جرايد مختلف از جمله روزنامه ها، مجله ها و نيز شبكه هاي تلويزيوني متعدد و هم چنين شركتهاي تجاري و مؤسسات خيريه فراواني است. از اين گذشته، اين جنبش در بسياري از كشورهاي جهان، مراكز فرهنگي تاسيس كرده و نشستها و همايشهاي سالانه منظمي از سوي اين جنبش در انگليس، اتحاديه اروپا و امريكا برگزار ميشود. در اين نشستها كه با همكاري دانشگاههاي بزرگ جهان برگزار ميشود، ابعاد مختلف اين جنبش و تاثير و ريشه هاي فرهنگي و اجتماعي آن مورد مطالعه قرار ميگيرد. نقطه تمايز جنبش گولن از ديگر جنبشهاي اسلامي در منطقه و جهان اين است كه اين جنبش به سبب ماهيت غير سياسي اش، با استقبال غرب روبه رو شده است.
گولن بر خلاف اربكان - كه معتقد است امريكا به سبب آن كه صهيونيسم جهاني، مهمترين تصميم
v وهابیت :(Wahabis)
جنبش وهابیت در قرن نوزدهم در عربستان سعودی و به وسیله محمد بن عبدالوهاب آغاز شد. این جنبش همه مذاهب دیگر را نوعی بدعت و کفر محسوب می کرد و نسبت به آنها تساهل نشان نمی داد. جنبش وهابیت در هند به واسطه سید احمد بریلاوی آغاز شد و متعلق به رای بارلی بود.
زمانی که مشاهده کرد اسلام به سوی خرافه پرستی و پرستش اغراق آمیز از قدسیان و پیامبران سوق داده شده است، اسلام را بیشتر به ریشه های بنیادی اش به قرائت وهابیت، کشاند.
به هر حال، وهابیون بریلاوی هیچ رابطه مستقیمی با همتایانشان در جزیره عربستان نداشتند. هدف این گروه تاسیس حکومت اسلامی در هند یا در دارالسلام بود. اگرچه جنبش وهابیت با بریتانیا می جنگید، ولی اصل مهم این جنبش تغییری نکرد که برتری مسلمانان در سراسر هند بود.
v جنبش علیگره :(Aligarh Movement)
سید احمدخان تلاش کرد تا یک جهش اجتماعی در میان مسلمانان هند براه اندازد که به اصطلاح جنبش علیگره نامیده شد. هدف اصلی این جنبش ایجاد تعدادی مدارس و کالج برای بالا بردن سطح آموزش بود. در این مدارس و کالج ها به زبان اردو اهمیت زیادی داده می شد. سید احمد خان، صلح و سازش بین اسلام و مسیحیت را برقرار کرد و با قصد خاصی، شباهت های این دو دین را نشان داد و حتی دلسوزانه کتابی را در ارتباط با کتاب انجیل نوشت. ترجمه اردوی کتاب هایی در رابطه با هنر و علوم غربی توسط انجمن ترجمه ای که او تاسیس کرده بود، صورت گرفت. علی رغم اشاعه موفقیت آمیز اصلاحات اجتماعی، سید احمد خان نتوانست به اعتدال مورد نیاز دین در اموری نظیر تحصیلات زنان و سیستم حجاب برای زنان مظلوم دست پیدا کند. تحصیلات مختص طبقات متوسط و بالا بود و اصلاحات سید احمد خان به این علت که همه مسلمانان را در بر نمی گرفت، مورد انتقاد قرار گرفت.سازان آن هستند،انقلاب اسلامی و تجدید حیات جنبش های اسلامی معاصر
بسیاری از صاحب نظران و پژوهشگران، معتقدند که انقلاب اسلامی ایران یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در پیشبرد روند بیداری و آگاهی مسلمانان و افزایش فعالیت های مؤثر اسلامی در جوامع مسلمانان بوده است . از این رو، به برخی از این آثار می پردازیم . در آغاز به وجوه مشترکی که زمینه تاثیرگذاری متقابل انقلاب اسلامی و جنبش های سیاسی اسلامی معاصر را فراهم می آورد، اشاره شده است . این در حالی است که وجوه افتراقی نیز که بین آنها وجود دارد، آثار مثبت تاثیرگذاری متقابل را کاهش می دهد . پس از آن، بازتاب انقلاب اسلامی در بعد سیاسی و فرهنگی بر جنبش های سیاسی اسلامی معاصر مورد بررسی قرار می گیرد .
زمینه های تاثیرپذیری جنبش های اسلامی از انقلاب اسلامی ایران
در پاسخ به این سؤال که چرا انقلاب اسلامی ایران بر جنبش های سیاسی اسلامی معاصر تاثیر گذاشت، می توان به موارد مشترک فراوان موجود بین انقلاب اسلامی ایران و جنبش های سیاسی اسلامی معاصر اشاره کرد . این وجوه مشترک، تاثیر متقابل انقلاب اسلامی معاصر را فراهم آورد . این زمینه ها که از آنها به عنوان عامل همگرایی یا عناصر همسویی و همرنگی نیز می توان یاد کرد، عبارتند از:
عقیده مشترک: انقلاب اسلامی ایران، گرچه یک انقلاب شیعی است، ولی همانند هر مسلمان و هر جنبش اسلامی دیگری، به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر اکرم (ص) معتقد است; کعبه را قبله آمال و آرزوهای معنوی خود می داند; قرآن را کلام خداوند سبحان و منجی بشر گمراه تلقی می کند، و به دنیای پس از مرگ و قبل از آن، و به صلح و برادری و برابری ایمان دارد .
دشمن مشترک: انقلاب اسلامی و جنبش های اسلامی دارای دشمن مشترکند . این دشمن مشترک که همان استکبار جهانی به سرکردگی امریکا (شیطان بزرگ) و اسرائیل (غده سرطانی) است، همانند کفار قریش، مغولان وحشی، صلیبیون مسیحی، استعمارگران اروپایی و صرب های نژادپرست و . . . کیان اسلام را تهدید می کند; در حالی که انقلاب اسلامی با طرح شعار «نه شرقی و نه غربی » علم مبارزه علیه دشمن مشترک جهان اسلام رابه دوش گرفته است
هدف مشترک: انقلاب اسلامی ایران و جنبش های اسلامی معاصر، خواهان برچیده شدن ظلم و فساد و اجرای قوانین اسلام و استقرار حکومت اسلامی در جامعه مسلمانان و به اهتزاز درآوردن پرچم لااله الا الله در سراسر جهان از طریق نفی قدرت ها و تکیه بر قدرت لایزال الهی و توده های مردم اند .
وحدت طلبی: تکیه و تاکید انقلاب اسلامی و رهبری آن بر لزوم وحدت همه قشرها و همه مذهب های اسلامی در نیل به پیروزی در صحنه داخلی و خارجی، زمینه دیگر گرایش جنبش های سیاسی اسلامی معاصر به سوی انقلاب اسلامی است . چون، انقلاب اسلامی به تاسی از اسلام ناب محمدی (ص) هیچ تفاوتی بین مسلمانان سیاه و سفید، اروپایی و غیراروپایی قائل نیست، بر جنبه های اختلاف برانگیز در بین مسلمین پای نمی فشارد، بلکه با ایجاد دارالتقریب فرق اسلامی، برپایی روز قدس، صدور فتوای امام خمینی (ره) علیه سلمان رشدی و برگزاری هفته وحدت و . . . در جهت اتحاد مسلمانان گام برداشته است . به همین دلیل، طیف گسترده ای از گروه های غیرشیعی و حتی جنبش های آزادی بخش غیراسلامی، انقلاب اسلامی ایران را الگو و اسوه خود قرار داده اند
. مردم گرایی: مردم گرایی انقلاب اسلامی، عاملی در گسترش انقلاب و پذیرش آن از سوی ملت های مسلمان بوده است .
انواع نگرش‌ها به مهدويت
به طور كلي جريانات معاصر بر اساس نوع نگاه به حديث نبوي "افضل الاعمال انتظار الفرج " دو گونه شده‌اند. گروهي با تاكيد بر كلمه اعمال، وظيفه منتظر واقعي را عمل كردن ِ مثبت براي زمينه‌سازي تفسير كرده‌اند و گروهي با تأكيد بر انتظار، عمل ِ مثبت را در دوران غيبت منكر شدند و به گوشه‌نشيني و چله‌نشيني روي آورند و مسئوليت اجتماعي خود را در بي‌توجهي به سياست مدن و نفي سياست دين‌مدارانه ديدند. اين دو گونه از نگرش، در سال‌هاي مبارزات امام خميني(ره) و نهضت اسلامي تأثير زيادي بر به تحليل رفتن توانايي امت اسلامي داشته است و هم‌اكنون هم مي‌توان ريشه‌هايي از اين نگرش را در ترويج اسلام سكولار ديد. امام خميني(ره) پس از پيروزي انقلاب اسلامي از نفوذ اين جريان به درون مناصب كشوري تحذير داد و با آمريكايي ناميدن اين نگرش، آن را در برابر تفسير ِ انقلابي از اسلام (كه آن را اسلام ناب محمدي مي‌ناميد) قرار داد. از جهت ديگر مي‌توان دو گونه جنبش اجتماعي را در دوران معاصر مشاهده كرد كه بر اساس نوع ارتباط و نگرش به قدرت حاكم، گونه‌هاي متفاوتي از جريان اجتماعي را پديد آورده‌اند. يكي از اين دو نگرش را مي‌توان نگرش ساختارشكنانه ناميد كه در آن با توجه به عدم امكان اصلاح نظام موجود، حكم به انقلاب مي‌كند و نظام سياسي تازه‌اي را پيشنهاد مي‌كند كه مهمترين اين جنبش‌ها انقلاب اسلامي بوده است كه بنيان نظام مبتني بر نظام پادشاهي را برافكند و نظام مردم‌سالاري ديني را جايگزين كرد.
نتیجه گیری:
هيچ يک از جنبش هاي ديني مزبور به نتيجه اي که قائدان و پيروان آنها مي خواستند نرسيد. خطّي که به خامه قلم زن ايام بر صفحه تاريخ سياسي و ديني ايران کشيده شد، پاک کردني نبود. دين مزدائي همواره ضعيف گرديد و اسلام نيرو گرفت. ولي اين جنبش هاي ديني زمينه را براي پيشرفت حرکت هاي سياسي آماده کرد. فرقه هائي که پيش ازين ذکرشان گذشت هريک چيزي يا چيزهائي از دين اسلام اخذ کرده اند و خود نيز در تطوّر آراء فرقه هاي اسلامي مؤثّر بوده اند. درباره تأثير اين فرقه ها ممکن است عقايد مختلف باشد، ولي وجود آن را انکار نتوان کرد. افکار و عادات و اخلاق و قواعد و حتّي نهادهاي (مؤسّسات) ايراني چنانکه طبيعي و عادي به نظر مي رسد مدت ها در برابر رسوم و آئين هاي تازه، پايداري نشان دادند؛ با کندي تغييري صورت گرفت، ولي مبادله هميشه به ضرر يک طرف وقوع نيافت. درين بار نيز رسم عمومي که انفعال ديني بر ضدّ دين ديگر، در تطوّر اين يک مؤثر است، مجري گرديد. اگرچه تأويل شرايع اسلام که در قرن دوّم و سوّم و چهارم مطمح نظر جمعي از مردم قرار گرفت، علل متنوّع داشته و منظور اصلي آن گويا متحرّک ساختن قواعد ثابت اصول ديني ساکن و موافق ساختن آنها با نيازمندي ها و مقتضيات عقلي و اجتماعي بوده است، دور نيست که اين امر تا اندازه اي نتيجه دخول جمعي بسيار از مردم به دين اسلام و براي آشتي دادن عقايد و رسوم باستاني با دستورها و اعمال تازه بوده باشد.
منابع:
2) www.aftab.ir
4) www.seraj.ir
5) کتاب "جریان شناسی انجمن حجتیه" ، انتشارات زلال کوثر
6) ماهنامه اسلام و غرب، شماره 29
رساله دکترای غلامحسین صدیقی 
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر